NY TANTARA NIANDOHAN'NY SAMPANA SEKOLY ALAHADY FJKM (GAZETY TANIKETSA ANDRAINARIVO)

Toko I

1.1. Ny niandohan’ny Sekoly Alahady teto Madagasikara
              Tsara ny manamarika ; ary tsy hay ny hanadino ny tantara fa ny Alahady 6 Septambra 1874 , teny Ambohijatovo Avaratra no niantombohan’izany saingy tsy mbola nantsoina fotsiny hoe ;
“ Sekoly Alahady ” izy ireo fa mbola fikambanana fotsiny ihany . Ny Misiona FFMA , moa no tompo-marika tamin’izany . Iza moa io Misiona io ? Ny “ Friends’Foreign Mission Association” . Izay no nambarako hoe : “ Fikambanana fotsiny aloha” ; ary tany Angletera no fihaviany . Avy eo nihitatra tery ambony kokoa izany fampianarana Sekoly Alahady izany ary ny Fiangonana teny dia nandray azy tsara fa tsy nijanona tao Ambohijatovo Avaratra intsony . Avaratr’Andohalo ohatra nandray azy tsara ; Ny tao Amparibe sy ny tao Analakely . Tsara aloha ny manamarika fa efa nisy hatry ny ela ny fampianarana ny tenin’Andriamanitra . Ny fanangonana ireo ankizy zanakin’ny andriana sy ny tantapa aloha no nimasoana , vao nanangona ireo zanakin’ny ambanilanitra .

1.1.1 Iza kosa ary ireo Mpiandraikitra tamin’izany ?
          Ny Misionera A.Kingdon , izay nitazona ny trano printy tao Faravohitra , izay an’ny FFMA , sady talen’izany rahateo no nanorina ny Sekoly Alahady voalohany indrindra ; ary ny Rev. J.C Thorne kosa no Tonian’izany voalohany . Ireo roa voalohany dia samy vahiny avy any dilambato avokoa fa ny Malagasy nitazona ny asan’ny mpitan-tsoratra matihanina dia tsy iza fa Franck RASOAMANANA , avy ao Ambohitantely .
               Raha izany ny mahakasika ny Birao ; iza avy kosa ary ireo mpampianatra niara-nisalahy taminy ?
o Ny Misionera :
Mr J.S Sewell ; Mrs Johnson ; Mr S.Clemens ; Mr Dawson ; Mrs Wills ary Mrs Sewell
o Ny Malagasy :
RAINIZAFIMANGA  sy RAMAHANDRY avy ao Analakely ; RAMAROSAONA avy ao Ambavahadimitafo ; RAMAMONJY avy ao Amparibe  ary RAMISA avy ao Ambatonakanga .
           Aoka anefa tsy ho adinointsika fa Ingahy Franck RASOAMANANA anie no mpitan-tsoratry ny gazety “ Sakaizan’ny tanora ”  sy ny
“ Sakaizan’ny Ankizy madinika ” tamin’izany fotoana izany e! ary anisan’ny vina nanaparitaka ny Sekoly Alahady izany ; satria nisy fampianarana mahakasika an’izany tao . Nandritra ny 33 taona no nampianarana Sekoly Alahady tao Ambohijatovo Avaratra ary tsy mba niankina tamin’ny fiangonana tahaka ny fanaon’ny hafa izany . Izany hoe : tsy nisy fiangonana niadidy azy . Tsy niala tamin’izany izy raha tsy ny taona 1907 , izay nahafatesany . Tsy niala tamin’ny Misionera mihitsy io Sekoly Alahady tao Ambohijatovo Avaratra io fa izy ireo no niloloha sy nivesatra izany adidy masina izany , kanefa dia maro dia maro tokoa ireto ankizy sy zaza ary tanora nianatra sy nobeazina ka nampianarina Soratra Masina tao . Hoy izy mantsy : “ Tsy ho rava na oviana na oviana anie ny Sekoly Alahady ary tsy ho kivy ny mpampianatra fa hamahana ireo ondry madinika ireo ihany ho vavolombelon’ny fitiavany ny Tompo araka ny Teniny hoe : Fahano ary ny ondriko ” .
Nanao ahoana ny vokatra ?
            Nisy 600 latsaka kely ny mpianatra tamin’ny taona 1874 ary ny taona 1877 , izany hoe telo taona taty aoriana dia nahatratra 450 ireo mpianatra tonga isaky ny Alahady . Fa izao ; nisy tamin’ireo mpianatra ireo no lasa mpitoriteny malaza ; lasa mpitandrina mihitsy aza ary nisy ihany koa no nampianatra Sekoly Alahady nanampy ireo efa teo alohany . Ireto avy izy ireo ary ialana tsiny satria nisy ny tsy voatahiry ka tsy fantatra :
RAINIKETAMANGA ; RAZAFINDRASOA ; RAKETAMANGA ; RANGITA ; RAMBELO .

1.1.2 Ny nielezan’ ny Sekoly Alahady
             Isam-bolana dia nitety vohitra teto Iarivo , ireo mpiandraikitra Sekoly Alahady ireo . Maro ny fiangonana notetezina saingy taty aoriana kosa dia lasa isakin’ny Enim-bolana sisa izany ary nanjary isan-taona .  Ny taona 1882-1886 , dia nieli-patrana tokoa ny fanorenana Sekoly Alahady isa-piangonana ary tsy nionona teto Iarivo fotsiny fa nihitatra hatrany ambanivohitra rehetra tany . Nahafinaritra ery ny nahita ny Sekoly Alahady ireo mivory amin’ny fotoan-dehibe izany amin’izato fanamiana samy nanana ny azy .
Andao mba jerentsika ireo fiangonana nanorina ny Sekoly Alahady tao aminy sy ny daty niorenany avy :
- Antsampanimahazo na Ambatonakanga ankehitriny : Ny voalohany volana Oktobra 1882
- Amparibe : Ny faha 14 ny volana Janoary 1882
- Ampamarinana : Ny Voalohany volana Febroary 1883
- Ambohipotsy : Ny faha 19 ny volana Desambra 1883
- Favohitra : Ny faha 20 ny volana Janoary 1884
- Ambavahadimitafo : Ny faha 27 ny volana Jolay 1884
- Analakely : Ny faha 21 ny volana 1884
- Avaratr’Andohalo : Ny faha 22 ny volana Septambra 1885
- Ambohitantely : Ny faha 13 ny volana Desambra 1885
- Anatirova : Ny faha 19 ny volana Septambra 1885 .
Raha io no jerena tsotsotra dia niakatra teny amin’ny avo kokoa ny fijoroan’ny Sekoly Alahady , ankoatra ny tao Analakely . Anankiray teny nampiroborobo izany ny antony ara-politikam-pivavahana rehefa nanjaka Ranavalona II , ka nisafidy ny hiara-dalana amin’Ilay Mpahary izao tontolo izao . Naleon’ity mpanjaka ity mantsy niara-dalana tamin’ny Angletera izay protestanta rahateo toy izay Frantsa izay efa nandindona ny fanjakana Malagasy fa hafahafa fihetsika (1). Naparitaka eran’ny fanjakana izay notanterahan’Ingahy RAINILAIARIVONY (2) izay praiminisitra rahateo fa voarara ny mitazona sampy sy mampisotro tangena ary natao ho didim-panjakana mihitsy moa izany ; hany ka nahazo vahana ny fifohazam-panahy sy ny fitoriana ny Tenin’Andriamanitra ho an’ny daholobe .
Niroborobo ny fanorenana ny trano fiangonana , vokatr’izany satria nahazo nanofa tany ny vahiny te hanorina ny trano fiangonana . Niampy indray ny Misionera tonga (3) nanampy ireo efa tonga talohany . Ny volana Aprily 1897 no nigadona teto Antananarivo ny MPF na ny “ Mission Protestante Française ” , ka ny Pasteur Mayuer ; Delord ; Paul Minault . Ireo no mpitandrina fa niara-dalana tamin’ireo ny mpampianatra vitsivitsy , dia MONDAIN Gustave ary DOCUMMUN Charles . Io fotoana nahatongavan’ireo Misionera frantsay ireo anefa no tena nampangotraka ny ady teo amin’ny frantsay sy Malagasy momba ny fanjanahantany izay nataony sy ny filazana fa ny Frantsay rehetra dia Katolika , ka nampisy lonilony tamin’ny Protestanta izany . Ireo Misionera ireo anefa dia nanamporofo fa nisy Protestanta tany Frantsa fa tsy Katolika arak any tsaho niniana naely ka nampirohorohoana ny Malagasy taty Madagasikara . Ny taona 1950 , dia nisy 26402 ny isan’ny mpianatra Sekoly Alahady . Ny lehibe sy ny Zatovo nisy 901 ary ny Zaza sy Ankizy kosa dia : 25501 (4) . Tsy ny teto Imerina ihany no nitombo ny fianarana Sekoly Alahady fa tena nandroso tsy araka izay niheverana azy ny tany amin’ny Faritany .

1.1.3 Ny Nielezan’ny Fiangonana .(5)
                     Tsara ihany  ny mba hampahafantarana antsika ny fielezan’ny fiangonana na dia izany aza ; satria izy no vovonana nahitana ny mamy . Ekena fa ny Sekoly Alahady no nijoro nialoha ny Fiangonana .
            Ny S.P.G, dia nandefa an’i W.Hey  sy J.Holding , ary tonga teto ny volana  Aogositra 1864. Fiangonana Dimy no naorina tany Toamasina, ary tonga tany Antsihanaka tamin’ny taona  1867,  
Atoa Holding. Ry zareo C.M.S , kosa nandefa an’i Thomas Campbell  sy H. Maundrell ( Efa voaresaka tery aloha ) izay tonga tany Amboanio , any amin’ny foko Antakarana ny  09 Novamdre 1867. Tonga teto Iarivo , ihany koa ary ny Anglikana, nanitatra ny asa misionera. Io taona io ihany no nahatongavan’i A.Chriswell sy H.Batchelor. Notendrena ho eveka Anglikana teto Madagasikara : Robert Kestell Kornish. Rehefa  nahafa-po ny Anglisy ny fiaraha-miasa ; indrindra indrindra moa teo amin’ny firenena roa ; dia i Madagasikara sy Agletera .
Ry zareo misionera Anglikana indray no nahazo vahana. Tranozozoro tao Ankorahotra no Fiangonana Anglikana voalohany , izay notokanana tamin’ny  Sabotsy 07 Desambra 1872 , izay nifindra tao Ambatomasina, atsinanan’Andohalo, vao naorina ny tao Ambohimanoro, misy ny Fiangonana Tranovato ankehitriny.
             Hita mijoalajoala ireo Trano Fiangonana natao ahatsiarovana ny maritiora, ny F.J.K.M Tranovato Faravohitra ; ny F.J.K.M Tranovato Ampamarinana ; ny F.J.K.M Ambohipotsy ; ny F.J.K.M Fiadanana ; ny F.J.K.M Ranivo Maritiora  Lazaina
              Hitanao etsy Andravoahangy  Ambony  sy  eny  Ivato  ny  trano  lehibe  natao ahatsiarovana ny Maritiora , dia ny Kolejy Rasalama sy ny Kolejy Teolojika Ivato. Ny Sekoly Paul Minaul etsy Androhibe Analamahitsy ary ny Sekoly  Benjamin  Escande  any Ambositra. Ny taona ( 1868 - 1870 ). Tonga ihany koa ny Loterana , nandefa iraka taty ny N.M.S , tany Norvege. J.Engh sy N.Nilsen  no nirahana. Pastora iry voalohany fa mpampianatra kosa ny faharoa.
                 Tonga teto Iarivo izy ireo ny  27 Aogositra 1866. Ny 02 Septambre 1869, nifanaraka ny L.M.S sy ny N.M.S mba hanatsarana ny asa sy ahitam-bokatra ka ny faritra Vakinankaratra no voafidy fa hiasan’ny N.M.S ary ny 04 Desambra 1869  ; no nanombohan’ny asa tao Betafon’Antsirabe. Ao Ambatovinaky izay tany novidian’ny misionera  Lars Dahle  no nanorenana Fiangonana Loterana iray tamin’izany fotoana izany, ho an’Antananarivo izay notokanana tamin’ny  24 Jona 1875 , natrehan’ny  solon-tenan’ny mpanjaka Ranavalona II sy ny Praiminisitra Rainilaiarivony
         Tsy nionona tao amin’ny faritry Vakinankaratra ihany ny Loterana fa tonga hatrany Atsimo, dia Fianarantsoa sy Toliary. Samy nanana ny sekoliny na ho an’ny sembana ( A.KA.MA ) ao Antsirabe, Toeram-panomanana mpitandrina ( Ivory Atsimo ) Fianarantsoa , ny toeram-pitsaboana.
Ny N.M.S dia nandray foana ireo ira-panjakana avy aty Antananarivo na ny Komandy tao an-toerana , izay nitondra faritany sy ny Goverinorany, na ireo Evanjelistra. Nitombo nihamaro ireo mpitondra fivavahana ary zary nifaninana mba te hahazo sitraka amin’ny mpanjaka, anankiray amin’ireny izay tsy azo adinoin’ny tantara ilay sekolin’ny misiona L.M.S: “ Mission De Londre  ” Etsy Faravohitra, izay lasa toerana hiasan’ny Minisitry ny Fitsarana Malagasy ankehitriny raha ohatra ka nobodoin’ny Frantsay nandritra ny taona maro naha zanatany antsika. Olo-malaza maro no efa nanovo fahalalana tao.
               Nihena ny fampisotroana ny tangena izay natao hitsarana ny olo-meloka na koa nitsaboana noho ny  fandrosoana. Nihatsara ny tanàna sy ny renivohitra ary nihitatra aok’ izany.
                  Niova ny Lapa tao Manjakamiadana, nofonosina rary vato ilay lapa hazo teo. Nandroso ny taozavatra sy ny fiompiana ary ny fambolena. Mba nihalefy ny fitondran-tena maloto noho ny herin’ny filazantsara. Novolavolaina ny lalàna  305, mbola nahazo vahana sy fahefana ihany ny Praiminisitra. Nifandrombaka laza sy voninahitra ny misiona Katolika Romana sy ny Protestanta, izay nambara fa Frantsay iry voalohany ary Anglisy kosa ny faharoa.
Ny taona 1888 dia niitatra ny asan’ny misionera Loterana izay nandefa ny  E.L.C na ny ( Evangelical Lutheriin Church ). Ny faritry Toliary no tena niasany. Ingahy Hogstad , no  misionera nalefa tany ny taona  1892 izany hoe  ny 14 Jolay 1892 , dia  natolotry ny N.M.S , an’ny E.L.C hiadidy ny faritry Ambovombe, Behara, Bekily, Manafiafy, Manantenina, Manambaro, Manantantely, Ranomafana, Tsihombe, Tsivory. Nanorina Fiangonana tao Tolagnaro, sekoly normaly ao Manantantely, sekoly Biblika, sekolin-jazavavy ary toeram-pitsaboana ao Manambaro.
            Tonga tany Toliary ihany koa ny Lutherian Board of  Mission ( L.B.M ) avy atsy Amerika. Ny Faritra misy ny foko Mahafaly sy ny Antandroy no nanombohany ny asany. Tao Betioky atsimo, Manasoa, Benenitra, Bezaha, Tongobory, St Augustin Ampanihy, Betroka. Nanorina sekolin-jazavavy sy trano fitsaboana ary kilasimandry. Teo amin’ny lafiny ara-panahy, any amin’ny faritra betsaka Loterana; araka ny fizaram-paritany nifanaovan’izy ireo sy ny L.M.S dia nisy ny fiavaozana ara-panahy lehibe ka nisian’ny Toby Fifohazana.
            Ny 05 Oktobra 1894 ; dia nahita fahitana izay nitarika azy amin’ny fanariana ny sampy izay nitokiany sy ny fandavany ny finoana nentin-drazany i Dada RAINISOALAMBO , tao Soatanana, tanànan’ny  foko Betsileo, faritr’Isandra, nodimandry tamin’ny 08 Novambra 1904.
           Ny Friends’ Foreigns Mission Association na ny F.F.M.A, avy any Angletera. 48 taona i Joseph Stickney Sewell, raha teto Madagasikara; very anarana ho  “ Ingahibesola ”. Ry Louis  sy sarah Street, Frenjy Amerikana  avy any Richmond, Indiana fa nifindra fonenana tany Angletera. Tonga teto Antananarivo tamin’ny 01 Jona 1867, nampianatra tao amin’ny Distrikan’Avaratr’Andohalo tamin’ny fampianarana ny zazavavy i Sarah Street , nanampy an-dramatoa  Hartley, vadiny Richard Griffiths Hartley ary Joseph Sewell sy Louis Street ,
                kosa nampianatra ny zazalahy tao amin’ny Ecole Centrale Ambodin’Andohalo izay teo ambany fiandreketan-dry Charles Thomas , Henry Stagg , avy eo nodimbiasan’i Baker. Tsy nohadinoina anefa ny fampianarana an-trano tao Ambohitantely izay nataon’i Joseph Sewell  tamin’ny taona 1864. Noho ny fiaraha-miasa teo amin’ny L.M.S sy ny F.F.M.A dia vita ny trano ka notokanana tamin’ny  24 Jolay 1872. Samy efa nitondra io Fiangonana io ireto misionera Frenjy ireto ny taona 1868 ka hatramin’ny 1908: Joseph Sewell; Samuel Clemes; William Johnson , John C. Kingzett ; Henry E. Clarc ; William Wilson. Naorin’ireto misionera ireto teto izay nananany tany aminy ho fampandrosoana ny Malagasy na toeram-panomanana ho mpampianatra ho mpitsabo na ho mpiasan’Andriamanitra. Tsy mbola afa-po anefa i Joseph Sewell fa  nanorina ny sekoly teo Ambohijatovo atsimo, ilay tanàna natao fahiny hoe : “ Andranonamboa ”.
          Ny  Alatsinainy 07 Febroary 1870 , no notokanana ny trano, vita niaraka tamin’izany ny sekoly tao Faravohitra. Niandraikitra an’ireo sekoly ireo: Sarah Street , Helen Gilpin, Miss Baker, Rachel Clarc .Niara niasa hatrany ny L.M.S sy  ny  F.F.M.A.
               Dokotera A. Davidson , mpitsabo avy amin’ny L.M.S ; no  nanorina ny  toeram-pitsaboana  tao Andohalo  ny  Septambra 1862  ary voatery nikatona tamin’ny taona 1876. Ka ny fahatongavan’i Dokotera Fox, mpitsabon’ny F.F.M.A no nanokafana azy indray. Tery ny toerana ka voatery nifindra ny misonera ary nangataka izany tamin’ny mpanjaka, tamin’ny alalan’ny Praiminisitra Rainilaiarivony . Aleo aloha hiverenantsika kely ny tantara. Tsy  tao  Andohalo  akory ny Hopitaly voalohany naorin’ny misonera, Dokotera Davidson , fa teo Analakely. Teo amin’io Toby miaramila voalohany  na ny ( R.M.I ) io  no  nisy  azy  nanomboka tamin’ny taona 1862 ka hatramin’ny taona 1876. Voatery nakatona satria lasa nody Dokotera Davidson , ary tsy nosokafana indray raha tsy tamin’ny taona  1880, nahatongavan’i Dokotera Fox, mivady avy amin’ny F.F.M.A sy ry Dokotera  Mackie, Miss Graham, Sarah Fox.
             Tsy toeram-pizahana marary ny tao fa nanjary  toeram-panovozam-pahalalana izay te ho mpitsabo na ho mpitsabo mpanampy. 6 no isan’ireo mpianatra ho mpitsabo, fa niampy 4 izany tamin’ny taona 1883.
                 Io atsimo kelin’ny tsangambaton’ny mpitolona 1947 etsy Ambohijatovo io fahiny dia toeram-pamonoana omby fahizay.
Toy izao ny fifaneken’ny mpanjaka Ranavalona III, solon-tenan’ny Fanjakana Malagasy sy ny misiona L.M.S ary ny  F.F.M.A. Raha nanorina ny Hopitaly Soavinandriana .
            [  Antananarivo, faha  14 Febroary 1889.
                     Ny mpanjakan’i Madagasikara dia manome fahefana ny misiona  L.M.S sy ny F.F.M.A “ London Missionary Society sy ny Friends’ Foreign Mission Association ”, hizaka ny tany iray ao atsinanan’Anjanahary ary atsimon’Antanambao izay misy ny fasam-bahoaka na ny fasam-bahiny ankehitriny, izay mirefy 120 refy ny lavany, ary 80 refy ny sakany. Io tany io no hanorenana trano fitsaboana ho an’ny Malagasy. Ny misiona voalaza etsy ambony dia tsy mahazo manao zavatra hafa afa-tsy ny momba ny fitsaboana ihany eo amin’io tany io. Ny misiona L.M.S sy ny F.F.M.A no miantoka ny lany rehetra amin’ny fanorenana ny trano; kanefa ny tany sy ny trano rehetra haorin’ny misiona aminy dia mijanona ho fananan’ny andriana mpanjakan’i Madagasikara, ka tsy mahazo manarakaraka na inona na inona eo ny misiona. Raha vao mijanona tsy hampiasa ny trano sy hampiasa trano fitsaboana eo amin’ny intsony ny misiona dia miverina amin’ny mpanjakan’ i Madagasikara ny tany sy ny trano rehetra eo aminy.”  
                Ny nanao sonia.
Avy amin’ny misiona. Atoa William Johnson , mpanora-draharahan’ny Medical Mission, J.C.Thorn izay avy amin’ny , L.M.S. H.F. Standing kosa avy amin’ny , F.F.M.A. Avy amin’ny Fanjakana Malagasy, Atoa Ramarosaona, mpiasa ao amin’ny raharaha momba ny vahin’i Madagasikara sy Atoa Andriamifidy ]
             Nahatratra  393,25 $, avy amin’ireo misionera Frenjy Britanika sy “ Sakaiza ” Malagasy. 1000 $ avy amin’ny mpanjaka Ranavalona III. 400 $ avy amin’ny Praiminisitra Rainilaiarivony. 849,87 $ avy amin’ny Fiangonana sivy teto Antananarivo. Mitontaly eo amin’ny 2645,12 $ ny vola voahangona.
Vola izany! Efitrano lehibe misy farafara 15 ary efitra hafa nandoavam-bola nisy farafara 12 ary efitrano natokana ho an’ny mpiteraka sy ny ankizy. Nisy ireo  trano fianarana ho mpitsabo, ho mpampivelona ary ny mpitsabo mpanampy. Atoa William Johson  no tompo-marika nanao ny trano.
           Ny Dokotera Fenn, Dokotera Moss, ary  Dokotera  Ralarosy no nikarakara  ny  lafiny fitsaboana. Miss Bowesman   na Miss Byam  no  teo amin’ny lafiny fandraharahana.  Ny Alakamisy 13 Aogositra 1891 no notokanana ny trano. Nanatrika izany ny Mpanjaka. Eo anoloan’ny Fiangonana Protestanta izay nalain’ny Fiangonana Katolika ankeriny, ary mbola hiangonan’ny Katolika Romana amin’izao fotoana izao dia misy soratra toy izao:  “ Izy naka ny aretintsika ”
                 Araka ny efa nambara tery aloha dia  ny 6 Septambra 1874  ny F.F.M.A, no nanomboka ny fianarana Sekoly Alahady voalohany ary tao Ambohijatovo no nanorenan’Atoa  Abraham  Kingdom . Mpanao  printy izay niarahany tamin’ny namany sy ny vadiny. Tamin’ny taona 2006 dia feno 132 taona ny Sekoly Alahady F.J.K.M ; ary amin’ity taona 2019 dia ho feno : 145 taona
- Ny M.P.F ( Mission Protestante Francaise ) ny fiandohan’ny Volana  Febroary 1896  , no  tonga teto Madagasikara ny Pasteur Henri Lauga  sy Fruger Frederc , ary ny Alahady 23 Febroary 1896 , dia nisy fotoam-pivavahana lehibe tao anaty Rova.  Ny mpitandrina  Henri Lauga , no nitoriteny sy nampita hafatra ho an’ny Fiangonana Protestanta malagasy avy amin’ny Fiangonana Protestanta Frantsay, manao hoe :